Inhoudsopgave

1. De cijfers: 9% van de zorgverleners ervaart grensoverschrijdend gedrag
2. De reactie: het Zorgmanifest als keerpunt
3. Vertaling naar de praktijk: domeinspecifieke aanpak
4. Sectorbrede erkenning en steun
5. De rol van opleiding en bewustwording
6. Waarom dit manifest nú noodzakelijk is
7. Wat kan jouw organisatie doen?
8. Tot slot: veiligheid is een voorwaarde, geen bijzaak

De cijfers: 9% van de zorgverleners ervaart grensoverschrijdend gedrag

Volgens recente data geeft 9% van de zorgverleners aan het afgelopen jaar te maken te hebben gehad met seksueel grensoverschrijdend gedrag. Dit gedrag manifesteert zich in uiteenlopende relaties: tussen bewoners en verzorgenden, tussen cliënten en behandelaren, tussen artsen onderling. Het komt voor op alle niveaus en in alle domeinen van verpleeghuizen tot ziekenhuizen, van eerstelijnszorg tot GGZ.

De oorzaken zijn deels structureel. De zorg kent veel situaties met:

• Machts en afhankelijkheidsrelaties: denk aan de cliënt die afhankelijk is van een behandelaar, of de leerling verpleegkundige die werkt onder supervisie.
• Fysieke nabijheid: lichamelijke verzorging, behandelingen, of gesprekken in besloten ruimtes.
• Hoge werkdruk en nachtdiensten: factoren die grenzen kunnen doen vervagen en alertheid verminderen.

De impact is diepgaand. Slachtoffers ervaren verlies van vertrouwen, schaamte, boosheid, of angst. Werkplezier verdwijnt, collega’s raken overbelast, en in sommige gevallen volgt uitval of vertrek. De kwaliteit én veiligheid van de zorg lijden hieronder.

De reactie: het Zorgmanifest als keerpunt

Om het tij te keren, heeft Mariëtte Hamer, regeringscommissaris seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel geweld, het initiatief genomen voor een grootschalige, sectorbrede aanpak. Onder haar regie werd in 2025 een congres georganiseerd en werd het Zorgmanifest gelanceerd. Meer dan twintig zorgorganisaties, beroepsverenigingen en koepels sloten zich aan bij dit manifest.

Het doel: seksueel grensoverschrijdend gedrag expliciet en duurzaam op de agenda zetten. Niet als bijzaak onder het kopje 'sociale veiligheid', maar als hoofdthema dat vraagt om structurele aandacht en concrete actie.

Het manifest is meer dan een intentieverklaring. Het zet in op een integrale benadering langs drie pijlers:

1. Omgangscultuur: het bespreekbaar maken van gedrag, het normaliseren van feedback, het trainen van grenzen stellen en herkennen.
2. Organisatiestructuur: heldere meldroutes, onafhankelijke vertrouwenspersonen, zichtbaar leiderschap en duidelijk beleid.
3. Ondersteunend systeem: nazorg, educatie, begeleiding bij aangifte of melding, en preventieprogramma’s.

Vertaling naar de praktijk: domeinspecifieke aanpak

Tijdens het congres werd het manifest niet alleen gepresenteerd, maar ook meteen vertaald naar de praktijk. In diverse werksessies werkten professionals aan domeinspecifieke implementatie. Bijvoorbeeld:

• Gehandicaptenzorg: waar bewoners soms beperkte communicatiemogelijkheden hebben, en zorgverleners extra alert moeten zijn op signalen.
• Ziekenhuizen: waar hiërarchische structuren, OK-humor en opleidingsposities kunnen bijdragen aan een cultuur van stilzwijgen.
• Ouderenzorg en verpleeghuizen: waar gedrag van bewoners door dementie soms als 'onvermijdelijk' wordt gezien, en grensoverschrijdend gedrag gebagatelliseerd wordt.
• Eerstelijnszorg: waar zorgverlener en patiënt vaak alleen zijn in een behandelkamer een context die kwetsbaar is voor grensoverschrijdend gedrag in beide richtingen.
• GGZ: waar de psychische gesteldheid van cliënten specifieke uitdagingen met zich meebrengt op het vlak van grenzen, nabijheid en afhankelijkheid.

Het manifest erkent deze verschillen en roept zorgorganisaties op tot maatwerk. Geen uniforme checklist, maar contextspecifieke actieplannen.

Sectorbrede erkenning en steun

Toonaangevende organisaties zoals de KNMG (Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst) en de NVZ (Nederlandse Vereniging van Ziekenhuizen) spreken zich duidelijk uit. Zij onderstrepen de noodzaak van een fundamentele cultuurverandering waarin openheid, respect en veiligheid centraal staan.

“Er is een cultuur nodig waarin ongewenst gedrag bespreekbaar is op alle niveaus. Waar je als medewerker weet dat je gehoord wordt en beschermd wordt,” aldus een woordvoerder van de KNMG.

Ook in de eerstelijnszorg klinkt erkenning. Marloes de Graaf, bestuurder in de manuele therapie, benadrukt: “Als je alleen met een patiënt in een ruimte bent, ben je beiden kwetsbaar. We moeten dat erkennen en erop anticiperen.”

De boodschap is helder: alleen door samenwerking, erkenning en gedeelde verantwoordelijkheid kunnen we vooruitgang boeken.

De rol van opleiding en bewustwording

Het manifest benoemt expliciet de rol van onderwijsinstellingen en beroepsopleidingen. Jongvolwassenen die instromen in de zorg krijgen zelden expliciete training in het herkennen, begrenzen en melden van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Opleidingen moeten meer aandacht besteden aan:

• Het bespreken van echte casussen;
• Het oefenen van gesprekken;
• Het onderwijzen van rechten, plichten en meldstructuren;
• En het ontwikkelen van persoonlijke weerbaarheid.

Als we de nieuwe generatie zorgverleners beter toerusten, voorkomen we dat zij stilzwijgend worden opgenomen in een onveilige cultuur.

Waarom dit manifest nú noodzakelijk is

De tijdsgeest vraagt om actie. De #MeToo-beweging, het rapport van de commissie Van Rijn, en publieke verontwaardiging over grensoverschrijdend gedrag in sectoren als sport, media en onderwijs maken duidelijk dat het publiek géén genoegen meer neemt met symbolisch beleid. Ook binnen de zorg moet duidelijk zijn: seksuele integriteit is niet onderhandelbaar.

Daarom is dit manifest niet alleen een document, maar een moreel kompas. Een oproep aan bestuurders, teamleiders, docenten, cliëntenraden én zorgverleners zelf om verantwoordelijkheid te nemen. Niet vanuit angst voor reputatieschade, maar vanuit de wil om veilige zorg te bieden.

Wat kan jouw organisatie doen?

Ben je bestuurder, manager of beleidsadviseur in de zorg? Dan kun je vandaag nog stappen zetten:

• Sluit je aan bij het manifest via www.manifestvandezorg.nl
• Evalueer je huidige beleid en meldstructuren zijn ze bekend, toegankelijk en veilig?
• Investeer in training en dialoog niet alleen over regels, maar over gedrag en houding.
• Stimuleer een aanspreekcultuur waarin collega’s elkaar helpen en begrenzen.
• Zorg voor nazorg slachtoffers verdienen erkenning en steun, geen extra drempels.

Tot slot: veiligheid is een voorwaarde, geen bijzaak

Seksueel grensoverschrijdend gedrag is geen individueel probleem, maar een collectieve uitdaging. Het vindt plaats binnen structuren, wordt gevoed door cultuur en kan alleen gestopt worden door samenwerking. Het Zorgmanifest biedt de basis. Wat nodig is, is lef om die woorden om te zetten in daden.

Zorg begint met veiligheid. Voor de patiënt. En voor de professional.

Geraadpleegde bronnen:

Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd. (2025, 25 maart). Bescherm cliënten beter: preventie seksueel grensoverschrijdend gedrag in de zorg hard nodig [Publikatie]. Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd.